HISTORIA PUL

Pochodzenie uniwersytetów ludowych

Powstanie Polskiego Uniwersytetu Ludowego, podobnie do wielu innych  uniwersytetów ludowych w Europie, narodziło sie  z inicjatywy holenderskiego pastora i filozofa N.F.S. Grundtviga (1783-1872), w XIX wieku. Jedna z tych organizacji, The Maatschappij tot Nut van 't Algemeen (Towarzystwo Dobrobytu Publicznego) zostało założone w 1844 r. przez Martinusa Nieuwenhuyzena w Rodding w Danii w celu rozwoju jednostek i społeczeństwa głównie poprzez edukację pozaszkolną.

W XIX wieku uniwersytety ludowe rozprzestrzeniły się w Skandynawii i reszcie Europy, zakorzenione w idei zapewnienia pozaszkolnej edukacji nie tylko w zakresie nauk humanistycznych, historii i języka, ale także ogólnej kultury, umiejętności życiowych i rozwoju społecznego. W Polsce tradycja ta sięga 1905 roku, kiedy to powstały pierwsze Uniwersytety Ludowe - początkowo nazywane  "uniwersytetami robotniczymi"-powstały zwłaszcza w rządzonej przez Austriaków Galicji, gdzie dozwolone było używanie języka polskiego. Wzorcową instytucją był Uniwersytet Ludowy im. Adama Mickiewicza w Krakowie, który stanowił przykład ścisłej współpracy pisarzy, naukowców i artystów ze społecznością robotniczą. Uniwersytety te odegrały kluczową rolę w jednoczeniu narodu, niwelowaniu podziałów klasowych oraz wspieraniu współpracy i wzajemnego zrozumienia między różnymi grupami etnicznymi. W czasach, gdy Polska zniknęła z mapy Europy uczelnie te pomogły zachować tożsamość narodową i przyczyniły się do jej ostatecznego odrodzenia jako niepodległego państwa po I wojnie światowej.

Historia Polskich Uniwersytetów Ludowych w Ameryce jest bezsprzecznie związana z dwiema pierwszymi "falami" imigracji Polonii amerykańskiej; największą w latach 1870-1914 i po II wojnie światowej. Większość polskich Amerykanów jest potomkami pierwszej dużej fali imigrantów, która składała się z milionów Polaków, którzy wyemigrowali z różnych części Polski podzielonej przez Prusy, Rosję i Austrię. Migracja ta jest często nazywana popolsku"za chlebem", ponieważ większość migrantów stanowili zubożali chłopi pochodzący z austro-węgierskiej prowincji Galicja. Około jedna trzecia polskich imigrantów wróciła do Polski po kilku latach, ale większość pozostała.  Ustawodawstwo antyimigracyjne z 1921 r. znacznie ograniczyło polską imigrację do 1945 r., ale wzrosła ona ponownie po II wojnie światowej. W nowej ojczyźnie większość polskich imigrantów zachowała swoją kulturę, wiarę i język, budowała kościoły, rozwijała organizacje polityczne, kluby, stowarzyszenia oraz prowadziła działalność kulturalną i obywatelską. Póżniej, po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku, około 1,3 miliona Polaków wyemigrowało do Stanów Zjednoczonych. Miało to miejsce w okresie rządów komunistycznych w Polsce i obejmowało tysiące wysoko wykształconych osób, naukowców, badaczy, lekarzy i inżynierów. 

W Stanach Zjednoczonych pierwszy Polski Uniwersytet Ludowy powstał w Chicago w 1908 roku, a jednym z jego najstarszych oddziałów był PUL w Detroit założony w 1912 roku. W ciągu następnych 50 lat powstało siedemnaście oddziałów PUL, w tym w Nowym Jorku, Cleveland i Toledo, OH, Flint, MI, Milwaukee, WI, Niagara Falls, NY, Jersey City i Harrison, NJ, Gary IN i St. Louis, MN. Niestety, większość z tych oddziałów zaprzestała swojej działalności, podczas gdy filadelfijski PUL nadal aktywnie angażuje się w polską społeczność.

1918-1928: Wczesne lata

Polski Uniwersytet Ludowy wywodzi się z ruchów mających na celu oświecenie polskich robotników-imigrantów w rejonie Filadelfii - oferując im wzbogacenie intelektualne i kulturowe wykraczające poza to, do czego mieli dostęp ze względu na ograniczoną formalną edukację, a jednocześnie pomagając im przystosować się do życia w Ameryce. Stefan Sieradzki, młody metalowiec, został wprowadzony do ruchu robotniczego podczas rewolucji 1905 roku przez Tomasza Arciszewskiego, późniejszego premiera polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie. Wyemigrował do USA po klęsce rewolucji rosyjskiej 1905 r. i był jednym ze współzałożycieli filadelfijskiego PUL. Inicjatywa ta była ściśle związana z działalnością filadelfijskiego oddziału Związku Socjalistów Polskich nr 5. Na zebraniu oddziału w sierpniu 1918 r. podjęto decyzję o utworzeniu w Filadelfii instytucji edukacyjno-wykładowej. Pierwszym sekretarzem nowej organizacji został Alfred Starzewski. Wkrótce potem, w styczniu 1919 r., pierwszy wykład w PUL wygłosił Jan Kozakiewicz - redaktor " Robotnika Polskiego " wydawanego w Nowym Jorku. Wykład odbył się w sali Domu Litewskiego przy Allegheny Avenue w Port Richmond. Po kilku miesiącach działalności PUL liczył ponad 200 członków.

1928-1949: Działalność zawieszona

Początek Wielkiego Kryzysu, wywołanego kryzysem finansowym z 1929 r., spowodował wstrzymanie serii wykładów PUL. Te trudności ekonomiczne zostały spotęgowane przez brak stałej siedziby organizacji, co dodatkowo utrudniało jej działalność. Zanim organizacja zdołała odzyskać siły, świat pogrążył się w kolejnym kryzysie: II wojny światowej. Wojna stała się głównym punktem zainteresowania Polonii amerykańskiej, okresem ogromnej tragedii dla ich ojczyzny, której kulminacją była powojenna kontrola Związku Radzieckiego po . Konferencji Jałtańskiej.

1949-1950s: Odrodzenie i nowy dom

Koniec II wojny światowej przyniósł nową falę polskiej imigracji do Ameryki, tchnął nowe życie w społeczność i jej instytucje. Z inicjatywy współzałożyciela Stefana Sieradzkiego powstał plan reaktywacji Polskiego Uniwersytetu Ludowego ogłoszony na spotkaniu z opłatkiem w grudniu 1949 roku.

Zrewitalizowana organizacja szybko powołała nowe kierownictwo. Pierwszy zarząd ukonstytuował się 2 lutego 1950 r., z sekretarzem Stefanem Rojewskim w składzie: Stanisław Gardiasz, Wacław Gawrysiak, Stefan Sieradzki i Edward Zając. PUL początkowo znalazł siedzibę w Domu Polskim przy Fairmont Avenue, ale dekadę później zawarł korzystny i trwały sojusz  Polski Stowarzyszonym Domem Polskim przy Academy Road, który do dziś służy jako stała baza operacyjna.

Mając stabilną siedzibę, zarząd na nowo zdefiniował cele programowe PUL na okres powojenny, koncentrując się na:

• Historia Polski i rola Polski na arenie międzynarodowej

• Polska literatura, sztuka i nauka

• Współczesna Polska (Polska Rzeczpospolita Ludowa lub PRL)

• Polonia amerykańska i jej rola w krajach imigracyjnych

Ta odnowiona misja zapoczątkowała okres intensywnej działalności, w którym PUL osiągnął szczyt 12-18 wykładów w sezonie w latach 1950-1954, koncentrując się głównie na historii Polski, jej gospodarce i roli w powojennej Europie. Wkrótce program rozszerzył się o cieszące się dużą frekwencją wieczory poetyckie i teatralne oraz obchody Niepodległości Polski, czyniąc PUL centrum polonijnego życia społecznego.

Lata 1950-1970: Goszcząc czołowe polskie głosy

Mając stałą siedzibę i jasną misję, PUL wkroczył w złoty wiek, stając się głównym forum polskiego życia intelektualnego i kulturalnego w Filadelfii. Przyciągnął on niezwykłą liczbę polityków, naukowców, artystów i historyków, z których wielu było wybitnymi postaciami w polskim rządzie na uchodźstwie i światowej społeczności akademickiej.

Kluczowym architektem tej epoki był Włodzimierz Denkowski. Weteran Powstania Warszawskiego 1944, gdzie walczył w polskiej armii podziemnej (AK, pseudonim "Kostek"), wniósł do PUL tego samego ducha poświęcenia. Dołączył do zarządu w 1952 r. i służył przez 26 lat jako niezwykle utalentowany organizator, podziwiany za swoje kreatywne pomysły i niespożytą energię. Jego wysiłki odegrały kluczową rolę w sprowadzeniu na PUL wybitnych polityków, ekspertów w dziedzinie nauki, literatury i sztuki. W 1972 r. jeszcze bardziej ugruntował dziedzictwo organizacji, inicjując dożywotnie członkostwo w Polsko-Amerykańskim Stowarzyszeniu Historycznym (PAHA).

W tym kwitnącym okresie kierownictwo PUL było sprawowane przez kolejnych oddanych sekretarzy (później nazywanych prezesami):

• Stefan Rojewski (1950-1951)

• Dr Bronisław Wojtuń (1951-1953 i 1954-1957)

• Józef Modrzejewski (1953-1954)

• Włodzimierz Denkowski (1957-1975 i 1976-1977)

• Stanisław Filipowicz (1975-1976)

• Andrzej Jodłowski (1977-1981)

Ponadto do wybitnych członków zarządu, którzy nieprzerwanie wnosili istotny wkład należeli: Jadwiga Bogucka, Helena Rzepczyńska, Józef Koćmierowski, prof. dr K. Cieśla, W. Gawrysiak, A. Machowski, Bonifacy Obst, Teresa Cymbalska, Matylda Żurowska-Hudak, Zofia Sirant, Teresa Król i Stella Krasowska-Wiser.

W latach 1949-1978 spośród 246 wygłoszonych wykładów 29 dotyczyło historii Polski, 59 literatury i sztuki, 35 różnych aspektów nauki, 39 współczesnych wydarzeń w Polsce, a 19 tematów związanych z Polonią. PUL świętował swoje 35-lecie w 1954 r., 50-lecie w 1968 r. i 60-lecie w 1978 r. jubileuszowymi bankietami i wydaniem pamiątkowych broszur, "Pamiętników", zawierających wspomnienia i komentarze na temat historii PUL i jego roli w filadelfijskiej Polonii autorstwa byłych i obecnych liderów.

Wybitni mówcy

PUL miał zaszczyt gościć wiele wybitnych osobistości na przełomowych wykładach. W 1951 r. organizacja gościła gen. Tadeusza Bora-Komorowskiegobyłego dowódcę Armii Krajowej podczas Powstania Warszawskiego w 1944 roku. Po wojnie generał Bór-Komorowski przeniósł się do Londynu, gdzie odgrywał aktywną rolę w polskich kręgach emigracyjnych i pełnił funkcję premiera polskiego rządu na uchodźstwie w latach 1947-1949. Wygłosił obszerny wykład na temat powstania i powojennej Polski, po którym otrzymał honorowe członkostwo PUL.

Inni kluczowi wykładowcy to:

• Prof. Hilary Koprowski, urodzony i wykształcony w Polsce światowej sławy wirusolog z Instytutu Wistar, który opracował pierwszą skuteczną żywą szczepionkę przeciwko polio. Jego wykłady dotyczyły zarówno przyszłości badań biologicznych, jak i złożoności przewlekłych chorób układu nerwowego.

• Prof. Karol Estreicher, historyk sztuki, który kierował działaniami na rzecz restytucji polskich dóbr kultury zrabowanych podczas II wojny światowej. Był laureatem wielu odznaczeń, w tym Orderu Odrodzenia Polski. W 1944 roku opublikował "Straty kulturalne Polski: An Index of Polish Cultural Losses During the German Occupation, 1939-1944", która stanowiła podstawę szczegółowych działań restytucyjnych w Polsce po wojnie.

• Prof. Jan Karski, działacz ruchu oporu, prawnik i dyplomata, kurier polskiego podziemia. W latach 1940-1943 przesyłał tragiczne raporty do polskiego rządu na uchodźstwie i zachodnich aliantów, szczegółowo opisując zniszczenie warszawskiego getta i systematyczne mordowanie Żydów, Polaków i innych osób w niemieckich obozach zagłady. Został odznaczony najwyższym polskim odznaczeniem wojskowym - Orderem Wojennym Virtuti Militari. Jego wykłady koncentrowały się na roli Europy Wschodniej w polityce, gospodarce i stosunkach ze Związkiem Radzieckim.

• Prof. Oskar Haleckiwybitny historyk, współzałożyciel Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce (PIASA), Polsko-Amerykańskiego Stowarzyszenia Historycznego (PAHA) oraz Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londyniegdzie pełnił funkcję rektora. W 1981 r. PAHA ustanowiła Nagrodę Haleckiego za ważną książkę lub monografię na temat polskiego doświadczenia w Stanach Zjednoczonych. Wykładał historię Europy i rolę prezydenta Woodrowa Wilsona w odrodzeniu Polski.

• prof. Ludwik Krzyżanowski, profesor polonistyki na Uniwersytecie Columbia i wieloletni redaktor The Polish Review. Ludwik Krzyżanowski, były attaché kulturalny w Polsce i współzałożycielem PIASA, był znanym ekspertem ds. Josepha Conrada Korzeniowskiego . Prowadził wykłady na temat życia i twórczości znanego poety Kazimierza Wierzyńskiego.

Rdzenni wykładowcy

Podczas gdy wybitni prelegenci przynosili prestiż, podstawowa grupa częstokrotnych prelegentów tworzyła intelektualny kręgosłup PUL, wygłaszając dziesiątki wykładów na przestrzeni kilku dekad. Zapewniali oni ciągłość i dogłębną analizę tematów istotnych dla polonijnej społeczności.

Do najbardziej niezłomnych wykładowców należeli:

• Stefan Korboński, prawnik, przywódca polskiego podziemia podczas II wojny światowej, wygłosił 17 wykładów w ciągu 21 lat. Polski mąż stanu i autor książek takich jakWalcząca Warszawa i Warszawa w łańcuchach; jego regularne wykłady dostarczały istotnych informacji na temat sytuacji politycznej i gospodarczej w komunistycznej Polsce.

• Prof. Mieczysław Giergielewicz, historyk i teoretyk literatury z Uniwersytetu Pensylwanii, wygłosił 16 wykładów w latach 1961-1981. Obejmowały one szeroki zakres polskiej literatury, poezji i teatru, w tym dzieła wybitnych pisarzy, takich jak Henryk Sienkiewicz i laureat Nagrody Nobla Czesław Miłosz.

• Dr. Feliks Grosssocjolog z Brooklyn College i prezes PIASA. W swojej długiej karierze zajmował stanowiska w Lidze Narodów, London School of Economics i wykładał na Uniwersytecie Nowojorskim, Uniwersytetach we Florencji, Paryżu, Rzymie i Kolegium Europejskim. Był laureatem licznych odznaczeń, w tym Orderu Odrodzenia Polski. W PUL często wykładał na tematy społeczne, polityczne i rasowe zarówno w Europie, jak i Stanach Zjednoczonych.

• Władysław Zachariasiewiczwybitny działacz polonijny, prawnik i weteran II wojny światowej, który został zesłany do syberyjskiego łagru. Po wyemigrowaniu do USA stał się wybitnym przywódcą społeczności polsko-amerykańskiej jako współzałożyciel Polish American Arts Association. Polish American Arts Association (PAAA) oraz Domu Polskiego Jana Pawła II.Był także członkiem Polonijnej Rady Konsultacyjnej przy Marszałku Senatu RP. Jego wykłady koncentrowały się na historii Polski i amerykańskich prawach imigracyjnych.

• Bolesław Wierzbiańskiwybitny dziennikarz, działacz polonijny, wydawca, kawaler Orderu Orła Białego. Po przeprowadzce na stałe do USA w 1956 r. pracował jako komentator dla Radia Wolna Europa i Głosu Ameryki oraz prowadził agencję prasową Foreign News Service, która redagowała i rozpowszechniała materiały dotyczące polityki sowieckiej w Europie Środkowo-Wschodniej. Najbardziej znany jest jako współzałożyciel i pierwszy redaktor naczelny Nowego Dziennika, którym kierował przez ponad 30 lat, aż do śmierci. Pod jego kierownictwem gazeta stała się największą niezależną polskojęzyczną gazetą w Stanach Zjednoczonych i kluczowym źródłem informacji dla polskiej społeczności emigracyjnej. Wykładał na PUL na temat bieżących wydarzeń i stosunków polsko-amerykańskich.

• Henryk Rozmarynowski, wybitny polski aktor, wygłosił liczne wykłady na temat historii teatru i literatury polskiej.

1980-1986: Nowa fala imigracji

Lata 80-te to burzliwy okres w Polsce, zdefiniowany przez narastający kryzys  gospodarczy i powstanie Solidarności. Zapoczątkowany strajkami w Stoczni Gdańskiej z powodu niedoborów żywności, ruch szybko stał się potężną siłą broniącą praw pracowniczych i stał się pierwszym uznanym przez państwo niezależnym związkiem zawodowym w Układzie Warszawskim. Solidarność bezpośrednio kwestionowała wpływy sowieckie, co spowodowało wprowadzenie przez polski rząd stanu wojennego w grudniu 1981 roku. Podczas kolejnych represji politycznych, które trwały do 1983 roku, ruch został zdelegalizowany, a jego przywódcy aresztowani, co spowodowało masowy exodus. Wśród 1,3 miliona Polaków, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, znalazło się 50 000 wydalonych członków Solidarności oraz tysiące wysoko wykształconych naukowców, specjalistów i inżynierów, w środ których wielu zainteresowala się działalnością w PUL.

W tym okresie odnowionego zaangażowania PUL nadal organizował 6-7 wykładów w sezonie, z frekwencją wynoszącą średnio 50-75 osób. Kierownictwo sprawowało dwóch prezesów, którzy obaj byli oddanymi członkami zarządu od ponad 30 lat:

• Józef Koćmierowski (1981-1984) był weteranem Podziemnej  Armii Polskiej  (AK, pseudonim "Konrad"), który walczył w Powstaniu Warszawskim 1944. Po uwięzieniu w obozie jenieckim w Niemczech, po II wojnie światowej wyemigrował do USA i stał się oddanym przywódcą PUL.

• Jadwiga Kulpińska-Bogucka (1984-1986), pasjonatka polskiej kultury od dziesięcioleci, zasiadała w zarządzie PUL na wielu stanowiskach, w tym jako przewodnicząca komisji ds. programu, reklamy i wystawy książek. Śpiewaczka w Towarzystwie Chóralnym Paderewskiego i członek rady krajowej Fundacji Kościuszkowskiej, odegrała również kluczową rolę w założeniu Narodowego Sanktuarium Matki Bożej Częstochowskiej. Matki Boskiej Częstochowskiej w Doylestown, PA. W szczególności kierowała udaną zbiórką funduszy na Dom Pielgrzyma Polskiego w Rzymie, co zostało docenione nagrodą przyznaną przez Watykańskie biuro św. Jana Pawła II.

W skład zarządu w tym okresie wchodzili Teresa Cymbalska, Zdzisława Tymbalska, Teresa Król, Aleksandra Medvec, Bonifacy Obst, Melania Obst i Stella Krasowska-Wiser, a honorowym prezesem był Włodzimierz Denkowski.

Więcej już wkrótce...